De Oscarbekroonde documentaire O.J.: Made in America transformeerde via een vlijmscherpe analyse van ras en roem tot een spectaculaire röntgenfoto van de gespleten ziel van de Verenigde Staten. Het was een klassiek opgebouwde film die door zijn rechtlijnige constructie bijzonder krachtig werd. Een reflectie op de tragedie van O.J. Simpson behoefde immers geen buitenissige aanpak. De inhoud dicteerde de vorm.

Dat moet Raoul Peck, filmmaker (Lumumba, The Young Karl Marx) en voormalig Haïtiaans minister van cultuur, ook gedacht hebben toen hij op zijn beurt de Amerikaanse ziel wilde doorlichten. Maar hij vertrok in I Am Not Your Negro van eerder apart bronmateriaal, waardoor ook zijn film van het geijkte pad moest afwijken.

Nochtans was het verfilmen van het leven van schrijver-filosoof-activist James Baldwin (1924-1987) perfect mogelijk geweest op klassieke wijze. Hij leefde een kleurrijk bestaan, kende heel wat beroemdheden – hij deelde als jongeman een kamer met Marlon Brando – en was een vriend van Malcolm X en Martin Luther King. Maar zo’n brave biopic had nooit de impact gehad die Peck ambieerde.

Peck vertrok dan ook van Remember This House, Baldwins 30 pagina’s tellend, onafgewerkte manuscript waarin hij reflecteert op zijn ontmoetingen en gesprekken met vermoorde burgerrechtenvoorvechters Medgar Evers, Macolm X en Martin Luther King. De Haïtiaan laat Baldwin de toeschouwer rechtstreeks aanspreken, alsof de schrijver van op een podium een monoloog voordraagt. Dankzij de krachtige en aangename stem van Samuel L. Jackson krijgen de woorden van Baldwin trouwens een extra dimensie. Meer nog, Jackson leest niet voor, hij acteert.

Je zou I Am Not Your Negro een filmische onemanshow kunnen noemen. Maar Peck lijkt een concrete omschrijving te willen ontwijken. Hij speelt met een aantal subgenres binnen de documentaire – van biopic over mozaïek en collage tot poëtische documentaire – maar zorgt ervoor dat je het resultaat niet in één vakje kan steken. Tegelijk weet Peck heel goed wat hij wil. Hij is een filmmaker die koste wat kost zijn boodschap wil overbrengen. Meestal kiest hij voor een bijna schoolse benadering, zoals dat het geval is in zijn fictiefilms Sometimes in April en The Young Karl Marx. Maar de persoonlijkheid van Baldwin dwong hem om zijn doorgaans klassieke benadering in vraag te stellen.

Via Baldwin snijdt Peck diep in de zieke Amerikaanse ziel en overstijgt hij elk debat over de relatie tussen zwart en blank in de VS, en over intolerantie in algemeen. Baldwin heeft het terecht niet over simplistisch racisme, maar over een tendens tot zelfvernietiging van een maatschappij. “Je hebt geen boosaardige mensen nodig om een maatschappij te vernietigen, mensen zonder ruggengraat zijn voldoende”, klinkt het op een bepaald moment. Uiteraard word je dan meteen naar het Duitsland van de jaren 30 geflitst. Maar eigenlijk hoef je niet eens zo ver in de tijd terug te gaan.

Peck en Baldwin benadrukken vooral hoe complex de situatie is, omdat onverdraagzaamheid, vooroordelen en objectivering in ieder van ons zitten. Dat wordt heel duidelijk en pijnlijk in het fragment waarin Baldwin geïnterviewd wordt door talkshowhost Dick Cavett. Die volbloed Liberal heeft het over de toekomst van ‘the negro’, waarmee hij totaal ongewild en onbewust zijn gast tot een object reduceert.

Jaarlijks zijn er een tiental films die je echt moet zien. Eind 2017 zal I Am Not Your Negro zeer hoog in dat lijstje staan. Dus aarzel niet om deze fantastische documentaire en Pecks beste film tot op heden te gaan bekijken. En daarna te herbekijken. En te herbekijken.

>>Klap

Samuel L. Jackson verzorgt de voice-over van deze bejubelde documentaire over racisme in het Amerika van de jaren 60, waarvoor cineast Raoul Peck zich baseerde op een onafgewerkt manuscript van schrijver-filosoof James Baldwin. Vergelijkbaar met O.J.: Made in America.

Regie Raoul Peck
Cast James Baldwin, Malcolm X, Martin Luther King
Speelduur 1u33
Vanaf 10 mei in de bioscoop