Sex is back! Dat beseften de lui van Film Fest Gent al toen ze in 2013 een van hun secties zo doopten. Ook erotisch geladen arthousefilms als La vie d’Adèle en L’inconnu du lac suggereerden de afgelopen jaren een vernieuwde focus op seks in de bioscoop. En met Fifty Shades of Grey lijkt nu zelfs de commerciële cinema klaar om de grenzen van de welvoeglijkheid te verleggen. Maar is dat allemaal wel zo nieuw? En zal het werkelijk zo’n vaart lopen?

tekst Brian Windelinckx

illustratie Xavier Truant

Filmtheoretica Linda Williams werd bekend met haar afbakening van drie zogenaamde ‘body genres’, filmsoorten die bij de kijker dezelfde fysieke reactie uitlokken als bij de persoon op het scherm. We huilen bij melodrama’s, griezelen bij horror en komen klaar bij porno. Melodrama’s en horror vallen echter makkelijker te omschrijven dan porno. Want wat is dat, porno?

De legendarische stand-upcomedian Bill Hicks zei ooit: “Het probleem met porno is dat het niet te definiëren valt”. Dat weerhoudt online-encyclopedie Wikipedia er echter niet van een poging te doen: “Pornografie is het weergeven van menselijk seksueel gedrag met het doel seksuele opwinding te creëren. Dat kan bijvoorbeeld zijn door mensen in opwindende houdingen op foto’s of film af te beelden, maar ook door getekende beelden, geschreven of gesproken tekst, of zelfs door geluiden.”

Uitgaand van die definitie kan je tegenwoordig heel wat commercials, muziekvideo’s en films onder deze noemer plaatsen. Zo ook Fifty Shades of Grey, die deze maand in de zalen komt. In het bronmateriaal worden de kinky seksspelletjes tussen de mysterieuze Mister Grey en de naïeve Anastasia Steele in ieder geval tot in de kleinste details beschreven.

Onlosmakelijk verbonden

Seks en cinema zijn nooit vreemden voor elkaar geweest. Nog voor de kunst van de cinema haar weg vond naar de bioscoopzalen, was er in de ‘kinetoscopen’ al een fascinatie voor de bewegingen van het naakte menselijke lichaam. Controverse was trouwens ook meteen van de partij. Een twintig seconden durende kus in The Kiss (1896) deed de Amerikaanse katholieke kerk om censuur lobbyen. De aanvankelijke arbitraire beregeling zorgde ervoor dat in sommige staten (veel) meer mocht getoond worden dan in andere. Met de opkomst van de eerste bioscoop, de ‘nickelodeon’, begonnen ook andere conservatieve groeperingen te vrezen voor de collectieve perversie van hun medemens.

Na een aantal schandalen in Los Angeles — verkrachtingen, crimes of passion en de homoseksuele praktijken van een paar vooraanstaande figuren — richtten de filmstudio’s in 1922 hun eigen censuurcommissie op. De Motion Picture Producers and Distributors of America (mppda) werd geleid door William H. Hays, die met de Hays Code een industriestandaard oplegde om de goede zeden in bioscopen te bewaren. Er was niet alleen sprake van een nultolerantie voor alle vormen van seks, ook verwijzingen naar intieme hygiëne, zwangerschap, drugsgebruik, interraciale relaties en white slavery — ofte prostitutie — waren uit den boze.

Het reguliere filmcircuit kon alleen nog maar flirten met seks. Sterren zoals Louise Brooks, Marlene Dietrich en Bette Davis bouwden carrières op hun niet altijd even subtiele sensualiteit. Regisseurs moesten gebruik maken van vernuftige symboliek om het verbodene te insinueren. Registraties van geslachtsgemeenschap — beter bekend als stag films — werden verbannen naar bordelen en nachtclubs. Dergelijke etablissementen hadden immers lak aan officiële instanties. Dat die zaken voornamelijk mannelijke klanten over de vloer kregen, verklaart trouwens waarom porno tot op de dag van vandaag in de eerste plaats op mannelijke lust gericht is.

Porno chic

Eind jaren zestig begon de houding van het commerciële circuit tegenover seks te veranderen. Aanvankelijk werd de Zweedse film I Am Curious (Yellow), waarin een actrice de slappe penis van haar tegenspeler zoent, in de ban geslagen door een Amerikaanse rechter. Na enkele rechtszaken kwam er toch een bioscooprelease. De prent groeide uit tot een van dé kaskrakers van 1969 en stond dertig jaar te boek als de succesvolste buitenlandse film in de Verenigde Staten.

Gouden tijden voor seks in de cinema volgden. Genreklassieker en kaskraker Deep Throat luidde het begin van de porno chic in, een tijdperk waarin seksfilms met een klassieke scenariostructuur én expliciete vrijpartijen grootschalige bioscoopreleases kenden. Overal was de invloed van porno voelbaar. Denk maar aan de pijpbeurt in een bioscoop in Oscarmagneet Midnight Cowboy (1969) of aan het veelvuldige gerampetamp tussen Marlon Brando en Maria Schneider in Bertolucci-klassieker Last Tango in Paris (1972).

Natuurlijk ging het in mainstream cinema om gesimuleerde daden, waardoor het onderscheid met porno intact bleef. In de Wikipedia-definitie is echter geen sprake van penetratie. Waarom dan toch de distinctie? Wat maakt dat seksueel geladen films als L’empire des sens en Nine 1/2 Weeks niet als pornografisch bestempeld worden? Is het omdat we weten dat een lapje of iets dergelijks de geslachtsdelen van de acteurs afdekt? Heeft het te maken met het feit dat we beseffen dat montage en kadrering meer insinueren dan we eigenlijk zien? Of ligt het aan het ontbreken van een… cumshot?

Verantwoord klaarkomen

In 2002 zette Larry Clarke de arthousewereld op zijn kop met Ken Park, een tienerdrama waarin een van de acteurs zichtbaar klaarkwam. Een jaar later ejaculeerde acteur-regisseur Vincent Gallo in The Brown Bunny in de mond van tegenspeelster Chloë Sevigny. Wat die scènes zo controversieel maakte, was dat ze — ondanks de expliciete mise-en-scène — niet konden worden afgedaan als goedkope porno. De orgasmes droegen bij tot de karakterontwikkeling van de personages.

Sindsdien is de grens tussen porno en mainstream alsmaar waziger geworden. Zowat elke HBO-reeks — van Game of Thrones over Girls tot Looking — zit tjokvol seksscènes. En ook arthouseliefhebbers hebben de voorbije jaren heel wat dingen zien passeren die hen rode oortjes bezorgden. Sperma kreeg een close-up in Weekend, Lars von Trier maakte twee films over een nymfomane, en pornoacteurs als James Deen en Sasha Grey wisselden hun ongesimuleerd gekronkel in voor legitiem acteerwerk.

Het is niet zo moeilijk om de bioscoopbewerking van Fifty Shades of Grey te zien als de volgende stap in de evolutie die de avant-garde inzette. Misschien is pornografie onze nieuwe manier van vertellen geworden? We hopen iets te zien, iets te ontdekken waarvan we jarenlang werden afgeschermd: scènes en sequenties die steevast werden weggeknipt, die alleen maar te zien waren in grauwe seksbioscopen of op bedenkelijke websites.

Nee, Fifty Shades of Grey zal geen wereldschokkende scènes bevatten. Dat de film moeiteloos langs de Amerikaanse keuringscommissie passeerde, doet beseffen dat de cast en crew de grens tussen porno en cinema niet hebben verlegd. Maar als de film een hit wordt, zullen ook andere pornografisch getinte projecten hun weg naar de multiplexen vinden, wat alleen maar toe te juichen is.

Seks zal immers opnieuw zonder blikken of blozen getoond kunnen worden in bioscopen. De ervaring zal niet langer louter persoonlijk, niet langer marginaal zijn. Het wordt een collectieve belevenis, liefst van al met een grote zak popcorn op schoot. En alle taboes zullen langzaam maar zeker verdwijnen.

Als dat geen reden om te vieren is!

@bwindelinckx