Wie had ooit kunnen voorspellen dat de maker van Old School en de Hangover-trilogie zo’n sterk psychologisch drama als Joker zou maken? Christopher Nolan had in zijn Batman-trilogie het cartooneske van de DC Comics al met succes achter zich gelaten, maar Todd Phillips gaat met zijn origin story van Batmans aartsvijand toch nog een stap verder. Joker lijkt door zijn realisme, complexe protagonist en subversieve benadering verder dan ooit verwijderd van something for kids.

Phillips kent zijn klassiekers en graaide flink uit de cinema van – overwegend – de jaren zeventig om zijn film body te geven. Het is bijna een plunderpartij, maar de regisseur-scenarist laat die filmreferenties functioneren als gefundeerde commentaar en niet als vrijblijvende knipogen. Scorsese-meesterwerken Taxi Driver en The King of Comedy komen meteen bovendrijven, maar er zijn ook subtielere referenties naar A Clockwork Orange, The Shining, The Exorcist, Requiem for a Dream, Blow Out en andere mijlpalen.

Zoals in alle Batman-verhalen speelt het verhaal zich af in het fictieve Gotham City, maar zo fictief blijkt die stad niet te zijn. Er zijn genoeg aanwijzingen dat we ons in het New York van the most violent year 1981 bevinden. In die poel van verderf, moord en corruptie moet Arthur Fleck (Joaquin Phoenix), een beroepsclown met een aandoening die hem spontaan in een pijnlijke lach doet uitbarsten, opboksen tegen de dagelijkse pech en misbruiken die zijn mentale gezondheid ondermijnen. Voor Arthur lijkt er geen hoop, zelfs niet als mogelijke gast van een gevierde talkshowpresentator (Robert De Niro). Er is enkel een neerwaartse spiraal naar totale krankzinnigheid. Tot hij op een metrotrein spontaan reageert op de zoveelste mishandeling, de start van een transformatie in zijn nieuwe identiteit.

Fleck is geen eendimensionale karikatuur zoals Jack Nicholson er een speelde in Tim Burtons Batman, maar een echt mens die denkt en voelt dat iedereen en alles tegen hem is. Als toeschouwer leef je dan ook met hem mee, toch tijdens de eerste helft van de film. Hij wordt de ultieme antiheld omdat hij niet anders kan dan kiezen voor geweld als oplossing. Zoals Travis Bickle in Taxi Driver richt hij zijn haat vooral op de arrogante machtsfiguur van het verhaal. In Joker is dat de Donald Trump-achtige Thomas Wayne, vader van Bruce.

Phillips maakt echter vrij snel duidelijk dat we al het voorgaande hebben bekeken vanuit het perspectief van een in zichzelf gekeerde eenzaat vol zelfmedelijden die niet in staat is om zich in zijn medemens te verplaatsen. Wat hij ziet is waarschijnlijk het product van zijn door depressie en pillen aangetaste brein. In feite ziet Arthur de dingen zoals Raskolnikov in Schuld en boete en Goljadkin in De dubbelganger ze zagen. Joker zou je dus nog het best kunnen omschrijven als de Dostojevski-versie van Alan Moores klassieke graphic novel The Killing Joke.

Die Dostojevski-insteek wordt overigens bevestigd door de parallellen die Phillips trekt tussen Joker en The Machinist, de film van Brad Anderson die zwaar geïnspireerd werd door De dubbelganger. Joker bevat zelfs een shot waarin een uitgemergelde Joaquin Phoenix een gelijkaardige pose aanneemt als de protagonist van The Machinist. Dat personage werd trouwens vertolkt door niemand minder dan Christian Bale. Toeval? No way.

Door al die complexiteit en gelaagdheid is Joker een werk geworden dat uitnodigt tot meerdere kijkbeurten. En nu maar hopen dat men deze parel niet verknoeit door een sequel te bedenken. Tot slot: Joker had nooit kunnen werken zonder de fenomenale vertolking van Phoenix. Je kunt hem zelfs niet vergelijken met Heath Ledger, want hij benadert zijn personage op totaal andere manier. De Oscar staat al klaar. En hij verdient hem.

>>Klap

Een briljante Joaquin Phoenix kruipt in het uitgemergelde lichaam van Batmans aartsvijand in deze complexe origin story van The Hangover-regisseur Todd Phillips die meer aanleunt bij het oeuvre van Dostojevski dan een uitgave van DC Comics. Verwacht je aan een mix van The Double, Taxi Driver, King of Comedy en Requiem for a Dream.

Regie Todd Phillips
Cast Joaquin Phoenix, Robert De Niro, Zazie Beetz
Speelduur 2u02
Vanaf 2 oktober in de bioscoop